Các loài cà phê có giá trị kinh tế

Sharing is caring!

Có rất nhiều loài cà phê trên thế giới, tuy nhiên chỉ có cà phê chè – Arabica và cà phê vối – Robusta là các loài cà phê có giá trị kinh tế cao. Loài cà phê mít – excelsa kém giá trị kinh tế hơn. Các loài cà phê khác chủ yếu khai thác mặt di truyền để lai chọn tạo giống có ý nghĩa.

1. Cà phê chè – Coffea Arabica

• Nguồn gốc: từ cao nguyên Jimma của Ethiopia, có độ cao 1.500-2.000m so với mực nước biển.
• Đây là loài có hiệu quả và được ưa chuộng nhất trên thế giới, vì đặc tính hương vị thơm dịu của nó.
• Đặc điểm thực vật: Có tán lá xanh quanh năm, cây cao từ 6-10m, một thân chính và nhiều thân phụ, cành thứ cấp và sơ cấp đều có thể mang hoa trên đốt đã mang quả.
• Giao phấn: khả năng tự thụ 90%. Tuy nhiên, sự lai tạo tự nhiên, hay nhân tạo, hoặc đột biến cho nhiều chủng loại khác nhau.
• Tỷ lệ trái 1 nhân (Caracoli/Coli: hạt tròn, bi) chiếm 8-15%.
• Hàm lượng caffein trong hạt thấp: 0,8-1,9%.

Các chủng cà phê Arabica quan trọng như sau:

a. Typica (C. arabica var. typica L.)

• nguồn gốc: từ vườn bách thảo Amsterdam, được nhập từ Châu Phi. Người Pháp đã mang chủng này qua Caribbean, được trồng phổ biến ở Nam Mỹ (Brazil), Trung Mỹ và Đông Phi với tên gọi là Nyasa.
• Typica có đặc điểm: chóp lá non có màu đồng (bronze-tip) do gien trội BrBr quy định.
• Năng suất: 0,3 kg nhân/cây, hay 1 tấn nhân/ha.

b. Bourbon (C. arabica var. bourbon (B. Rodr.) Chossy)

• là chủng biến dị của Typica và được trồng ở đảo Réunion hay Buorbon bởi người Pháp.
• Cây thấp, lóng ngắn, đọt non xanh nhạt do gien lặn brbr quy định.
• năng suất cao hơn Typica, chất lượng thom ngon đặc biệt, nhưng hạt nhỏ hơn Typica.
• Bourbon được trồng nhiều ở Châu Mỹ và Đông Phi.
• Một dòng lai khác là Bourbon amarello năng suất cao hơn và trồng nhiều ở Brazil.
• năng suất cá thể 0,78kg nhân/cây và năng suất trung bình 1,75 tấn nhân/ha.

c. Mokka (C. arabica var. mokka Cramer)

• cũng là chủng biến dị từ Typica.
• cây có hình thái thấp nhỏ, phân cành nhiều, nhưng năng suất kém.
• hạt có kích thước nhỏ, nhưng chất lượng rất ngon.
• Mokka được trồng ít ở Ả Rập và Ấn Độ

d. Caturra (C. arabica var. caturra K.M.C)

• là biến dị của chủng Bourbon, được phát hiện ở Brazill.
• cây thấp, lóng ngắn, lá nhiều và dày, năng suất cao
• trái chín màu vàng
• có khả năng thích ứng rộng và thích hợp mật độ trồng dày
• hạt nhỏ và phẩm chất trung bình

e. Mundo Novo (C. arabica var. Mundo Novo)

• là chủng lai tự nhiên giữa Bourbon và Arabica ở Sumatra du nhập vào Brazil do viện NN Campinas tuyển chọn.
• cây cao, khỏe mạnh và lóng dài.
• năng suất trái cao, nhưng hạt lép có tỷ lệ cao và vỏ trái dày.

f. Catuai (C. arabica var. catuai)

• là chủng lai giữa Caturra amarello và Mundo Novo.
• cây thấp, lóng ngắn và trái chín màu vàng
• cây sinh trưởng mạnh, chịu hạn tốt, tán nhỏ nên được trồng với mật độ dày
• năng suất cao, 3-5 tấn nhân/ha.

g. Blue Mountain (C. arabica var. Blue Mountain)

• chủng biến dị của Typica ở Jamaica
• kháng bệnh khô trái, thích hợp với trồng dày.
• được trồng ở Kenya, Đông Phi.

2. Cà phê vối – Coffea canephora Piere

• Tên thương mại được gọi là Robusta. Tên này, phổ biến của chủng Coffea canephora var. Robusta.
• thích hợp với khí hậu nóng ẩm và vùng có cao độ thấp như vùng xích đạo.
• cây cao từ 8-12m, khả năng mọc được nhiều thân, khả năng phát sinh cành thứ cấp thấp.
• hoa cà phê robusta thuộc loại lưỡng tính nên giao phấn hoàn toàn
• trái 3 nhân chiếm tỷ lệ 0,1-1% và tỷ lệ hạt coli từ 8-15%.
• hàm lượng caffein từ 2,5-3% chất khô, năng suất cao.

Do thụ phấn tự do nên cà phê vối rất đa dạng sinh học trong canh tác.

a. Robusta (C. canephora var. robusta Pierre)

• được trồng nhiều nhất trên thế giới, chiếm 95% trong loài canephora
• cây sinh trưởng và phát triển tốt nên được trồng phổ biến trên thế giới.
• là loại được trồng phổ biến ở Việt Nam, cho năng suất và chất lượng cao nhất so với các vùng khác trên thế giới.

b. Kouilouensis (C. canephora var. kouilouensis)

• được tìm thấy ở Châu Phi nhiệt đới vào thập niên 1880.
• được trồng phổ biến ở Ấn Độ, Công và Ivory Coast, một phần Tây Phi và Madagascar
• ở Brazil với tên gọi là: Conillon
• lá nhỏ và hẹp hơn robusta, phiến lá xoăn hơn bìa lá. Trái và hạt nhỏ hơn Robusta nên năng suất thấp hơn.
• có khả năng kháng hạn nhưng rất dễ bị nhiễm bệnh vàng lá.

c. Niaouli (C. canephora var. Niaouli)

• nguồn gốc từ Dahomey.
• ít được trồng vì năng suất kém, trái phát triển chậm và dễ bị mọt đục trái

một số chủng khác của C. canephora như:

• var. nana ở Cộng Hòa Trung Phi, có khả năng kháng hạn
• var. unganda phát hiện ở Uganda, rất giống chủng Kouilouensis, nhưng cây phát triển ở dạng bụi thấp.

3. Các dòng lai giữa C. arabica và C. canephora

• Arabica: chất lượng cao, thích hợp với vùng cao độ hơn 1000m, nhiệt độ 15-25 độ C, mẫn cảm với bệnh rỉ sắt
• Robusta: chất lượng kém hơn, nhưng đậm đà, thichs hợp với vùng thấp, chịu nhiệt độ tốt từ 22-26 độ C. Robusta không kén đất, năng suất cao và ổn định.
• vì vậy, có những dòng lai giữa 2 loài có sự kết hợp hài hòa và chọn lọc đặc điểm tốt của 2 loài như sau:

a. Hibrid de Timor

• là dòng lai tự nhiên giữa C. arabica và C. canephora, được trồng phổ biến trên đảo Timor, Indonesia.
• đặc điểm kháng bệnh rỉ sắt và bệnh khô cành khô quả.

b. Catimor

• dòng lai giữa Caturra và Hibrid de Timor. Kết quả nghiên cứu của Cenicafe – Colombia và Viện nghiên cứu cà phê Bồ Đào Nha trong chọn giống kháng bệnh rỉ sắt.
• sinh trưởng khỏe mạnh, hầu hết kháng bệnh rỉ sắt và có năng suất cao

c. Arabusta (Coffea arabusta)

• dòng lai tứ bội của Robusta và Arabica do Viện cà phê và ca cao pháp (1962).
• kháng bệnh rỉ sắt, năng suất cao hơn Robusta tới 80%, nhưng chất lượng thức uống cao như Arabica của Brazil.
• lá to hơn lá Robusta, cây phát triển về hình thái như Robusta, ít phân cành thứ cấp.
• cây sinh trưởng rất khỏe, chịu hạn và thích nghi với vùng thấp, kém phì nhiêu.
• Vì là lai khác loài, nên tỷ lệ thụ phấn kém, khoảng 70% nên trái 1 nhận rất cao, tới 40%.

d. Sarchimor

• là dòng lai mới giữa Arabica và Robusta
• đặc điểm giống Catimor, có khả năng kháng tuyến trùng Meloidogyne incognita nòi 1, 2 và 3.

4. Coffea excelsa Chev

• phát hiện ra ở cao nguyên Chari
• thích nghi ở vùng nhiệt đới có mùa khô kéo dài khoảng 5-6 tháng.
• trồng nhiều ở Cộng hòa Trung Phi, Indonesia và Việt Nam.
• cây cao trên 15m, sinh trưởng và phát triển khỏe mạnh
• hàm lượng cafein trong nhân từ 1,02-1,90% chất khô
• phẩm chất kém do có hương vị chua nhiều.

5. Coffera liberica Bullin Hiern

• phá hiện ra ở vùng Liberria thuộc Tây Phi
• cây cao từ 15-18m, sinh trưởng khỏe mạnh
• trái rất to và hạt cũng rát to
• chất lượng nước uống kém.

Như vậy, chỉ có 3 loài cà phê chính cho hiệu quả kinh tế. Còn lại các loài cà phê khác có ý nghĩa về mặt di truyền và chọn tạo giống.

Jackie Nguyễn

---

Tài liệu tham khảo

• Kỹ thuật trồng và thu hoạch cà phê xuất khẩu, NXB Giáo Dục – 1999
• Cây cà phê ở Việt Nam, NXB Giáo Dục, 2000